Рагъ патал чешмедиз килигун

[[Файл:Izgrew.jpg|250px|thumbnail|right|Рагъ]]
'''Рагъ''' (символ: [[Файл:Sun symbol (fixed width).svg|16px|☉]]) — [[Ракъинин система]]дин тек сад тир [[гъед]]. Ракъинин системадин муькуь объектар Ракъинилай элкъвезва: [[планета]]ярни абурун [[планетрин спутникар|спутникар]], [[карлик тир планета]]ярни абурун спутникар, [[астероид]]ар, [[метеороид]]ар, [[комета]]ярни [[космосдин руг]]. Ракъинин [[масса]] вири Ракъинин система гьисабдиз къачурла жезвай массадин 99,866 % тешкил ийзва. Ракъинин чукӀурун (излучение) [[Чил (планета)|Чил]]е авай уьмуьр хуьзва.<ref>[http://www.sotvoreniye.ru/articles/light.php ЗАМЫСЕЛ СВЕТА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090524035525/http://www.sotvoreniye.ru/articles/light.php |date=2009-05-24 }}</ref>

Рагъ [[гьидроген]]дикай (массадин ~73 % ва къенен кьадардин ~92 %), [[гьелий]]дикай (массадин ~25 % ва къенен кьадардин ~7 %) ва маса гъвечӀи концентрацияда авай [[Химиядин элементар|химиядин элементрикай]] ибарат я: [[ракь]]уникай, [[Никель|никелдикай]], [[оксиген]]дикай, [[азот]]дикай, [[кремний]]дикай, [[гугурт]]дикай, [[магний]]дикай, [[карбон]]дикай, [[неон]]дикай, [[кальций]]дикайни [[хром]]дикай.<ref>''Manuel O. K. and Hwaung Golden'' (1983), Meteoritics, Volume 18, Number 3, 30 September 1983, pp. 209—222. Online: http://web.umr.edu/~om/archive/SolarAbundances.pdf (retrieved 7 December 2007 20:21 UTC)</ref>

Гьидрогендин 1 миллион атомдиз гьелийдин 98 000 атом, оксигендин 851 атом, карбондин 398 атом, неондин 123 атом, азотдин 100 атом, ракьун 47 атом, магнийдин 38 атом, кремнийдин 35 атом, гугуртдин 16 атом, аргондин 4 атом, алюминийдин 3 атом, никелдин, натрийдин ва калцийдин гьар садан 2 атом ва са тӀимил кьван кьадардин вири маса элементар кьвезва.

Ракъинин юкьван [[къалинван]] 1,4 г/см³ я, яни [[Кьейи гьул|Кьейи гьуьлуьн]] цин къалинвилиз барабар я. [[гъетерин спектрдин синифар|Спектрдин синифриз паюниз]] килигна, Рагъ G2V («[[хъипи карлик]]») типдиз талукь я. Ракъинин ччинин температура 6000 [[кельвин|К]] кьван хкаж жезва, гьавиляй Рагъ саки лацу экв гузва, амма мадни къуват авай чукӀурунин гъиляй ва спектрдин гъвечӀидалгъадин пай [[Ччилин атмосфера]] патай туькьуьнин гъиляй, Ракъинин дуьз экв чи планетадин ччинин патав сакӀус хъипи ранг къачузва (алахьай цава, цавукай чкӀанвай экуьнин аби рангунин жемда галаз, Ччиле авай объектрин умуми экуь авун мадни лацу жезва).

[[Файл:Sun Earth Comparison.png|thumb|left|300px|Ччилни Рагъ (фотомонтаж, кьадаррин гекъигайвал галаз)]]

Ракъинин спектра ион хьанвай ва нейтрал тир металлрин цӀарар, ва гьакӀни, ион хьанвай гьидроген ава. Чи НекӀедин Рекье 100 миллиардлай гзаф гъетер авагаллактикада . ИкӀ хьайла, чи галлактикадин гъетерин 85 % — Ракъинлай тӀимил къати тир гъетер я (чпин лап гзаф кьадарда абур яру карликар я). Кьилин сад садан гуьгъуьнлай галай-галайвал атунин вири гъетер хьиз, Ракъинин энергия термохвехуьнин синтездалди арадиз къвезва. Рагъ къачуртӀа, адан энергиядин гзаф пай гьидрогендикай гьелий синтездалди гьасил жезва.

Ракъинин Ччиликай яргъавал — 149,6 млн км — тахминан, астрономиядин текдиз барабар я, вилериз аквадай пӀипӀен диаметр лагьайтӀа, Вацран хьиз, — зурградусдилай тӀимил кьван чӀехи я (31—32 декъикъа). Рагъ НекӀедин Рекьин юкьвалай тахминан 26 000 экуьнин ийса ава, ва НекӀедин Рекьинилай элкъвезва (са элкъвена кьил-кьиле ягъун 200 млн ийсалай гзаф я). Ракъинин орбитал тядивал 217 км/с барабар я, — и тегьерда, Рагъ са экуьнин ийс 1400 ччилин ийсан къене физва, са астрономиядин тек лагьайтӀа — 8 ччилин ийкъан къене.

== Ракъинин физикадин хсусивилер ==

[[Файл:Solarmap.png|400px|thumbnail|right|Ракъинин карта]]
{|
|[[Ракъинин масса]]:
|<math>M_\bigodot = 1.9891 \times 10^{30}</math>&nbsp;[[килограмм|кг]]
|-
|[[Ракъинин экуьвал]]:
|<math>L_\bigodot = 3.827 \times 10^{26}</math>&nbsp;[[Ватт|Вт]]
|-
|[[Ракъинин радиус]]:
|<math>R_\bigodot = 6.960 \times 10^{8}</math> [[метр|м]]
|}

* Юкьван диаметр 1,392·109 м
(Ччилин 109 диаметр)
* Экваториал радиус 6,9551·108 м
* Экватордин элкъвейдин яргъивал 4,37001·109 м
* Поляр чуькьуьн 9·10−6
* Ччинин майдан 6,07877·1018 м²
(Ччилин 11 917,607 майдан)
* Къенен кьадар 1,40927·1027 м³
(Ччилин 1 301 018,805 къенен кьадар)
* Юкьван къалинвал 1409 кг/м³
* Экваторда заланвилин къуватдин ийгинвал (ускорение) 274,0 м/с² (27,96 g)
* Кьвед лагьай космосдин тядивал (ччин патал) 617,7 км/с
(Ччилин 55,2)
* Ччинин нетижа гудай температура 5778 К
* Таждин температура ~1 500 000 К
* Хвехуьнин температура ~13 500 000

== Структура ==

=== Ракъинин къенепатан туькӀуьр хьанвай тегьер ===
[[Файл:SunLayersLez.png|thumb|300px|Ракъинин туькӀуьр хьанвай тегьер. Ракъинин юкьва ракъинин хвех авайди я. Фотосфера — чукӀурунин (излучение) асул чешме тир ракъинин аквадай ччин я. Гзаф чӀехи температура авай ракъинин таж Рагъ элкъвена цӀарцӀн твазва, амма а таж гзаф кьери гьалда ава, гьавиляй ама гьакӀан вилив анжах тамам рагъ кьун девирда аквада]]

[[Файл:Mass eject.png|thumb|300px|Ракъинин таждин массадин гадарунар. Плазмадин шуькӀуь тахар магнит чуьллерин аркайралди яргъи хьанва]]

==== Ракъинин хвех ====
{{main|Ракъинин хвех}}
Тахминан 150—175 агъзур км радиус авай (яни, Ракъинин радиусдин 20—25 %) ва термохвехуьнин реакцияр физвай Ракъинин юкьван патаз Ракъинин хвех лугьуда.<ref name="Garcia2007">
{{Cite journal
 |last=García |first=R.
 |coauthors=et al.
 |title=Tracking solar gravity modes: the dynamics of the solar core
 |journal=[[Science (журнал)|Science]]
 |volume=316 |issue=5831 |pages=1591—1593
 |year=2007
 |pmid=17478682
 |doi=10.1126/science.1140598
 |ref=harv
|bibcode=2007Sci...316.1591G
}}</ref>. Хвехуьнин веществодин къалинвал 150 000 кг/м³ тешкил ийизва<ref name="Basu">
{{Cite journal
 |author=Basu et al.
 |title=Fresh insights on the structure of the solar core
 |bibcode=2009ApJ...699.1403B
 |work=Astrophysical Journal
 |issue=699
 |year=2009 |doi=10.1088/0004-637X/699/2/1403
 |journal=The Astrophysical Journal
 |volume=699
 |page=1403
 |last2=Chaplin
 |first2=William J.
 |last3=Elsworth
 |first3=Yvonne
 |last4=New
 |first4=Roger
 |last5=Serenelli
 |first5=Aldo M.
 |ref=harv
 
}}</ref> ([[Яд|цин]] къалинвилилай 150 сефер гзаф я ва [[Ччил]]е авай виридалайни чӀехи къалинвал авай металлдин — [[осмий]] металлдин къалинвилилай ~6,6 сефер гзаф я), хвехуьнин юкьва авай — 14 млн [[кельвин|К]]-лай гзаф я. [[SOHO (космосдин аппарат)|SOHO]] миссия патай кьиле тухванвай ганайбурун (данные) анализ, къалурнава хьи, хвехуьна Ракъинин вичин гигинилай элкъуьрунин тядивал (скорость) Ракъинин ччинив гекъигайла гзаф кьадарда чӀехи<ref name="Garcia2007"/><ref name="Bonnano">''Bonanno, A.; Schlattl, H.; Patern, L.'' (2002). The age of the Sun and the relativistic corrections in the EOS (PDF). Astronomy and Astrophysics 390: 1115—1118.</ref>.

Хвехуьна [[Протон-протондин цикл|протон-протондин термохвехуьнин реакция]] кьиле физва, ва и реакциядин нетижада кьуд [[протон]]дикай [[гелий-4]] арадиз къвезва<ref>{{Cite journal|last=Broggini|first=Carlo|date=26—28 June 2003|page=21|journal=Physics in Collision|title=Nuclear Processes at Solar Energy|bibcode=2003phco.conf...21B|arxiv=astro-ph/0308537|ref=harv}}</ref>. Идахъ галаз, гьар са секунддин къене 4,26 млн тонн вещесто чукӀуруниз элкъвезва, амма и чӀехивал Ракъинин массади гекъигайла — 2{{e|27}} тонн — затӀни тушир кьадарда гъвечӀи я. Хвехуьнин чара-чара зонайрин патай хкатзавай къуватлувал (мощность) а зонайрин Ракъинин юкьва кьван авай яргъивилилай асул я. И къуватлувал, теориядин гьисабунралди, юкьва {{s|276,5 Вт/м³}} кьван хкаж жезва<ref>[http://fusedweb.llnl.gov/CPEP/Chart_Pages/5.Plasmas/Sunlayers.html Table of temperatures, power densities, luminosities by radius in the Sun] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816221059/http://fusedweb.llnl.gov/CPEP/Chart_Pages/5.Plasmas/SunLayers.html |date=2011-08-16 }}. Fusedweb.llnl.gov (1998-11-09). Retrieved on 2011-08-30.</ref>. И тегьерда, са инсандин къенен кьадардиз (0,05 м³) 285 Ккал/югъ (1192 кДж/югъ) чимивилин хкатун аватзава — имни ччан алай ксун тийизвай инсандин чимивал хкатунилай са дережа кьван тӀимил я. Ракъинин вири къенен кьадардин гекъигай (удельный)энергиядин хкатун лагьайтӀа, ам мадни кьве дережа тӀимил я. Ихьтин гъвечӀи энергиядинхкатун себеб яз, гьидрогендин игьтиятар гьеле термохвехуьнин реакцияр хуьн патал мадни са шумуд миллиард ийс кьван бес я.

Хвех — Ракъинин термохвехуьнин реакциядин нетижада арадиз къвезвай энергияни чимивал авай тек сад тир чка я, Ракъинин маса чкаяр а энергиядал ифирнава. Хвехуьнин вири энергия, [[фотосфера]] кьван, галай-галайвал вири къатарин къеняй физва; и энергия ракъинин экв ва [[кинетик энергия]] тегьерда чкӀизва<ref name="Zirker2002-15">{{Cite book|last=Zirker|first=Jack B.|title=Journey from the Center of the Sun|year=2002|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=9780691057811|pages=15—34}}</ref><ref name="Phillips1995-47">{{Cite book|last=Phillips|first=Kenneth J. H.|title=Guide to the Sun|year=1995|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=9780521397889|pages=47—53}}</ref>.

==== Нургудай тухунин зона ====

==== Ракъинин конвектив зона ====
=== Ракъинин атмосфера ===

==== Фотосфера ====
Фотосфера (экв гудай къат) Ракъинин аквадай ччин туькӀуьрзава.

==== Хромосфера ====

==== Таж ====
==== Ракъинин гар ====

== Ракъинин лап кьвед лагьай кӀалубар ==
{{main|Ракъинин аналогар}}
АлайчӀава Ракъинин са шумуд лап кьвед лагьай кӀалубар малум я — абур практикадин жигьетдай Ракъинин массадиз, эквивилиз (светимость), температурадиз (±50 К), металлвилиз (±12 %), яшариз (±1 млрд лет) ва мсб. килигна чи гъетрен тамам аналогар я<ref>{{cite journal
 | author=D. R. Soderblom; J. R. King.
 | title=Solar-Type Stars: Basic Information on Their Classification and Characterization
 | journal=Solar Analogs: Characteristics and Optimum Candidates
 | year=1998
 | url=http://www.lowell.edu/users/jch/workshop/drs/drs-p1.html
 | accessdate=2008-02-26 }}</ref>

* [[Гъуьрчен кицӀерин Бета]]
* [[18 Акьраб]]
* [[Кьветхверрин 37]]
* [[HD 44594]] = HIP 30104
* HD 101364 = [[HIP 56948]]

== Эдебият ==

=== Инглис чӀалал ===
* Thompson, M. J. (2004). ''«Solar interior: Helioseismology and the Sun’s interior»''. Astronomy and Geophysics 45 (4): 21-25.
* Cohen, Richard (2010). ''Chasing the Sun: the Epic Story of the Star that Gives us Life''. Simon & Schuster. ISBN 1400068754.
* Williams, D. R. (2004). «Sun Fact Sheet». NASA. Retrieved 2010-09-27.
* Hansteen, V.H.; Leer, E. (1997). «The role of helium in the outer solar atmosphere». The Astrophysical Journal 482 (1): 498—509.
* Erdèlyi, R.; Ballai, I. (2007). «Heating of the solar and stellar coronae: a review». Astron. Nachr. 328 (8): 726—733.
* Zirker, Jack B. (2002). Journey from the Center of the Sun. Princeton University Press. pp.&nbsp;119–120. ISBN 978-0-691-05781-1.
* Seidelmann, P. K.; et al. (2000). «Report Of The IAU/IAG Working Group On Cartographic Coordinates And Rotational Elements Of The Planets And Satellites: 2000».
* Robert Zimmerman, «What’s Wrong with Our Sun?», Sky and Telescope August 2009
* Bethe, H. (1939). «Energy Production in Stars». Physical Review 55 (1): 434—456
* Pogge, R.W. (1997). «The Once and Future Sun». New Vistas in Astronomy. Ohio State University (Department of Astronomy)

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==

=== Ракъинин шикилар ===
* [http://solarmonitor.org/index.php SolarMonitor.org]
* [http://www.solarphysics.kva.se/NatureNov2002/press_images_eng.html Images and movies from the Nature article data set] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050518081349/http://www.solarphysics.kva.se/ |date=2005-05-18 }}
* [http://www.solarphysics.kva.se/ The Institute for Solar Physics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050518081349/http://www.solarphysics.kva.se/ |date=2005-05-18 }}
* [http://www.boston.com/bigpicture/2008/10/the_sun.html The Sun — The Big picture]. The Boston Globe.
{{Apod|100806|2010 August 6}}
{{1000}}

[[Категория:Ракъинин система]]
[[Категория:Гъетер]]
[[Категория:Астрономиядин объектар]]