Водород

testwikiдихъай
Перейти к навигации Перейти к поиску

Гьидроген, водоро́д — химиядин элементрин девирдин системада авай сад лагьай элемент; адан химиядин символ H я. ТӀвар латин чӀалай къачунвайди я: Шаблон:Lang-la (дегь.-грек. ὕδωρ — "яд"ни γεννάω — «хазва») — «яд хадайди». ТӀебиятда гегеьншдиз чкӀанвай веществойрикай я. Гьидрогендин изотопдин виридалайни гзаф чкӀанвай катион (ва хвех) 1H — протон я. Водороддин пуд изотопдихъ гьардахъ чпин тӀавр ава: 1H — протий (Н), 2H — дейтерий (D) ва 3H — тритий (радиоактиввал квайди я) (T). ГьакӀан вещество гьидроген — H2 — кьезил, ранг авачир газ я. Гьавадихъ галаз, ва я оксигендихъ галаз ам кузвайди я, хъиткьин жеда. Этанолда цӀразва, ва гьакӀни и металлра: ракь, никель, палладий, титан, платина.

Тарих

Гьеле XVI-XVII-й виш йисара цурувилерни металлар арада реакцийрин нетижа яз фад цӀай кьадай газдин арадиз атун малум тир. 1766-й йисуз инглис физикни химик Генри Кавендиш и газ ахтармишна ва адал «кудай гьава» тӀвар эцигнай. Амма Кавендиш флогистон теориядин пад кьазвайди тир ва гьавиляй адавай дуьз нетижаяр ийиз хьанач. Француз химик Антуан Лавуазье инженер Ж. Менье галаз, хсуси газометраяр кардик кутуна 1783-й ийсуз гзаф ифирнавай ракьун куьмекалди цин бугъ ччара авуналди цин синтез кьиле тухванай, ва гуьгъуьнлай адан анализни авунай. Гьа адалди Кавендиша жагъурна хьи, «кудай гьава» цин составдик ква ва цикай ам къачуз жеда.

ТӀебиатда авайвал

Каинатда

Водород — Каинатда виридалайни гзаф чкӀанвай элемент я[1]. Адан паюниз вири атомрин 92 % кьван аватзава (8 % кьван гелийдин атомар тешкил ийизва, санал къачурла маса вири элементрин пай 0,1%-лай тӀимил я). И тегьерда, водород — гъетерин ва гъетеринарадин газдин асул кьилди компонент я. Гъетерин температураррин шартӀара (мисал яз, ракъинин ччинин температура ~ 6000 °C я) водород плазмадин гьалда авайди я, гъетерин арада авай генгвиле и элемент существует в виде ччара-ччара молекулрин , атомрин ва ионрин тегьерда авайди я ва кьадардал, къалинвиле ва температурадал гзаф тафават авай молекуляр цифер арадал гъиз жезва.

Ччилин чкал ва чан алай организмар

Ччилин чкалдин къене водороддин массадин пай 1 % тешкил ийизва — ам авайвилиз килигна цӀуд лагьай элемент я. Чан алай организмрин клеткайра атомрин кьадардиз килигна водороддин 50 % аватзава.

Къачун

Индустрияда

𝟤𝖭𝖺𝖢𝗅+𝟤𝖧𝟤𝖮  𝟤𝖭𝖺𝖮𝖧+𝖢𝗅𝟤+𝖧𝟤
  • Кудай коксдин винел 1000 °C температурада кьван цин бугъ ахъаюн:
𝖧𝟤𝖮+𝖢  𝖢𝖮+𝖧𝟤
  • Цин бугъдихъ галаз 1000 °C температурада конверсия:
𝖢𝖧𝟦+𝖧𝟤𝖮  𝖢𝖮+𝟥𝖧𝟤
  • Оксиген галаз каталитик цуру авун:
𝟤𝖢𝖧𝟦+𝖮𝟤 𝟤𝖢𝖮+𝟦𝖧𝟤
  • НафтӀ переработка авунин карбонгьидрогенрин крекинг ва риформинг процессда.
  • ТӀебиатдин газдикай.

Лабораторияда

  • Какахьнавай цурувилерин металлрихъ галаз реакцийра:
𝖹𝗇+𝖧𝟤𝖲𝖮𝟦𝖹𝗇𝖲𝖮𝟦+𝖧𝟤
  • Кальцийни яд арада реакцияда:
𝖢𝖺+𝟤𝖧𝟤𝖮𝖢𝖺(𝖮𝖧)𝟤+𝖧𝟤
𝖭𝖺𝖧+𝖧𝟤𝖮𝖭𝖺𝖮𝖧+𝖧𝟤
𝟤𝖠𝗅+𝟤𝖭𝖺𝖮𝖧+𝟨𝖧𝟤𝖮𝟤𝖭𝖺[𝖠𝗅(𝖮𝖧)𝟦]+𝟥𝖧𝟤
𝖹𝗇+𝟤𝖪𝖮𝖧+𝟤𝖧𝟤𝖮𝖪𝟤[𝖹𝗇(𝖮𝖧)𝟦]+𝖧𝟤
𝟤𝖧𝟥𝖮++𝟤𝖾𝟤𝖧𝟤𝖮+𝖧𝟤

Химиядин хсусивилер

Водороддин диссоциация хьанвай молекулрин пай

Водороддин молекулар бес тир кьадарда кӀеви я, ва водород химиядин реакцийриз гьатун патал гзаф кьадардин энергия серфна кӀанда:

H2=2H432kJ

Гьавиляй адетдин температурада володород анжах пара актив тир металлрихъ галаз реакцийра гьатзава, мисал яз, кальций ва образуя кальцийдин гидрид арадал гъизва:

𝖢𝖺+𝖧𝟤 𝖢𝖺𝖧𝟤

ва тек сад тир металлтуширди — фтордихъ галаз ва фтороводород арадиз гъизва:

𝖥𝟤+𝖧𝟤 𝟤𝖧𝖥

Гзаф металлар ва металлартуширбур лагьатӀа, водород чӀехи температурада ва я маса таъсирдалди реакцийра гьатзава, мисал яз, экв гудайла:

𝖮𝟤+𝟤𝖧𝟤 𝟤𝖧𝟤𝖮

Водород са бязи оксидрикай оксиген къакъудиз жезва, мисал яз:

𝖢𝗎𝖮+𝖧𝟤 𝖢𝗎+𝖧𝟤𝖮
𝖭𝟤+𝟥𝖧𝟤 𝟤𝖭𝖧𝟥

Галогенрихъ галаз галогеноводородар арадиз гъизва:

𝖧𝟤+𝖥𝟤 𝟤𝖧𝖥, реакция хъиткьин галаз ва мичӀивал ва гьар са температурада кьиле физвапротекает ,
𝖧𝟤+𝖢𝗅𝟤 𝟤𝖧𝖢𝗅, реакция хъиткьин галаз, анжах экв авайла кьиле физва .

БипӀинрихъ (сажа) галаз гзаф чими авурла реакциядиз гьатзава:

𝖢+𝟤𝖧𝟤 𝖢𝖧𝟦

Щелочдин ва щёлочдинни-ччилин металлрихъ галаз реакцияр

Актив металлрихъ галаз водород гидридар арадал гъизва:

𝟤𝖭𝖺+𝖧𝟤 𝟤𝖭𝖺𝖧
𝖢𝖺+𝖧𝟤 𝖢𝖺𝖧𝟤
𝖬𝗀+𝖧𝟤 𝖬𝗀𝖧𝟤

Гидридар — кьеил хьтин, кӀевуи веществояр я, асантдаказ гидролиз жезва:

𝖢𝖺𝖧𝟤+𝟤𝖧𝟤𝖮 𝖢𝖺(𝖮𝖧)𝟤+𝟤𝖧𝟤

Металлрин оксидрихъ галаз (къайда хиз, d-элементрин) реакцияр

Оксидар металлар кьван кӀвачел акьалдар хъжезва:

𝖢𝗈𝖮+𝖧𝟤 𝖢𝗈+𝖧𝟤𝖮
𝖥𝖾𝟤𝖮𝟥+𝟥𝖧𝟤 𝟤𝖥𝖾+𝟥𝖧𝟤𝖮
𝖶𝖮𝟥+𝟥𝖧𝟤 𝖶+𝟥𝖧𝟤𝖮

Баянар

Шаблон:Баянар

ЭлячӀунар

Шаблон:Химиядин элементрин девирдин система Шаблон:1000